Badania naukowe w parkach narodowych prowadzone są w celu poznania środowiska przyrodniczego, walorów krajobrazowych, kulturowych i historycznych oraz identyfikacji zagrożeń, w tym wypracowania metod skutecznej ochrony.

Ze względu na wyjątkową wartość przyrodniczą, tereny obecnego Parku były przedmiotem zainteresowania naukowców już od lat osiemdziesiątych XIX wieku. W tym okresie swoje prace prowadzili tu głównie naukowcy z ośrodków lwowskiego, krakowskiego i warszawskiego. W latach 1960. i 1970. kompleksowe badania przyrody Roztocza prowadzili tu pracownicy naukowi z ośrodka lubelskiego oraz w mniejszym stopniu krakowskiego, warszawskiego i poznańskiego. Kolejnym etapem szeroko zakrojonych badań były lata 1980. kiedy to zespół zoologów, pod kierunkiem A. Liany i W. Mikołajczyka, przeprowadził najobszerniejszy zakres badań nad fauną bezkręgowców RPN i otuliny. W latach 1990. z kolei, naukowcy z ośrodka krakowskiego (Instytutu Ochrony Przyrody oraz Wydziału Leśnego ówczesnej Akademii Rolniczej), we współpracy z pracownikami Parku, przeprowadzili badania dotyczące fauny kręgowców Parku i otuliny. Natomiast naukowcy Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej wykonali gruntowną waloryzację fitosocjologiczną Parku, stwarzając referencyjne bazy jego głównego waloru, jakim są lasy. Te trzy podstawowe projekty posłużyły stworzeniu szczegółowych opracowań, które stały się podstawą opracowania w końcu lat 1990. Planu Ochrony RPN. Przez ponad dekadę materiały te były uaktualniane i funkcjonowały jako tzw. Strategia Planu. Jednocześnie, od początku obecnego tysiąclecia, rozpoczęto długofalową strategię badań w randze inwentaryzacji i monitoringu, którą wykonują pracownicy RPN we współpracy z instytucjami naukowymi i organizacjami przyrodniczymi. Efektem ponad dziesięcioletnich działań w zakresie badań – głównie ekosystemów leśnych, nieleśnych, flory, fauny, walorów krajobrazowych oraz kontekstu społecznego – było opracowanie, głównie siłami i potencjałem naukowym pracowników Parku, kolejnej transzy aktualnych materiałów do Planu Ochrony RPN. Oczywiście w opracowaniach tych ujęto dotychczasowy dorobek naukowców działających w Parku w latach 1980. i 1990., toteż publikacja ta ujęła kompleksowo aspekt związany z identyfikacją środowiska abiotycznego i biotycznego Roztoczańskiego Parku Narodowego oraz kontekst zagrożeń, działań ochronnych i monitoringu.

Udostępnienie terenu Parku dla celów naukowych było ewidencjonowane i dokumentowane przez pracowników naukowych RPN już od 1975 r. Koordynacją badań naukowych zajmowali się początkowo pracownicy Działu Naukowego a następnie Działu Ochrony Przyrody. W chwili powstania Ośrodka Edukacyjno-Muzealnego, rolę koordynacji nauki przejął Dział Nauki i Edukacji, zaś od roku 2011 – Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Roztocze.

W latach 1975-2012 zrealizowano w RPN 664 tematy badawcze wykonywane przez: instytucje naukowe, przedstawicieli służb ochrony przyrody (w tym pracowników RPN), profesjonalne organizacje przyrodnicze, szkoły średnie i osoby indywidualne. Większość z nich (70%) dotyczyła wykonywania badań w ramach prac habilitacyjnych, doktorskich, magisterskich, inżynierskich i licencjackich. Pozostałe 30% prac wykonywano w ramach grantów i innych projektów badawczych. Znaczna część uzyskanych wyników została opublikowana na łamach naukowych periodyków lub wykorzystana w innych opracowaniach (monografiach, publikacjach pokonferencyjnych).

Najwięcej, bo 217 prac zrealizowano z zoologii. Większość tematów dotyczyła fauny bezkręgowców (zwłaszcza związanych z lasami o naturalnym charakterze i mokradłami), płazów i gadów (badań ilościowo-jakościowych i kontekstu ochronnego), ptaków (badań ilościowych i jakościowych, w tym szczegółowej inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Ptasiej sieci Natura 2000), nietoperzy (badań jakościowych i ilościowych oraz miejsc hibernacji), ssaków z rodziny popielicowatych a także dużych i średnich ssaków (pod kątem ich liczebności, rozmieszczenia i biologii) oraz konika polskiego. Z botaniki, w tym mykologii i lichenologii, zrealizowano 127 prac, z czego najwięcej dotyczyło badań florystycznych i fitosocjologicznych, związanych z poznaniem i uzupełnieniem wiedzy o świecie grzybów, porostów, roślin oraz zespołach i zbiorowiskach Parku. Od czasu wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce – coraz więcej tematów z zakresu botaniki, zoologii oraz fitosocjologii było w Parku wdrażanych w ramach obowiązkowych projektów monitoringowych realizowanych na potrzeby raportowania o stanie siedlisk i gatunków Natura 2000. W zakresie leśnictwa wykonano 95 prac, w tym wiele tematów dotyczyło badań związanych z naturalnymi procesami zachodzącymi w ekosystemach leśnych. W zakresie ochrony przyrody oraz zagrożeń i ochrony środowiska, zrealizowanych zostało 49 prac, z czego większość dotyczyła ogólnej waloryzacji środowiska Parku oraz zagrożeń antropogenicznych. Nauki geograficzne (w tym tematy z zakresu: geologii i gleb, klimatologii, hydrologii oraz krajobrazu) dotyczyły 66 tematów badawczych. Wśród nich kluczowymi były prace geologiczne, geomorfologiczne i związane z analizą wartości oraz problemami ochrony krajobrazu. Podobna liczba tematów badawczych dotyczy turystyki i edukacji (70 prac), wśród których dominującymi aspektami były analizy frekwencji odwiedzających Park i korzystających ze szlaków turystycznych oraz uczestników zajęć edukacyjnych organizowanych na terenie Parku. Nauki społeczne i prawne – odnoszące się do specyfiki Parku (jako formy ochrony) liczyły 27 tematów, dotyczących głównie analizy prawnych, finansowych i społecznych mechanizmów związanych z funkcjonowaniem Roztoczańskiego Parku Narodowego.

Dotychczasowa działalność naukowo-badawcza RPN spełnia formalno-prawne kryteria funkcjonowania nauki w parkach narodowych. Z punktu widzenia poznawczego i ochroniarskiego, największe znaczenie dla Parku mają wyniki obszernych badań zawarte w poszczególnych tomach Strategii Planu (pod koniec lat 1990.) oraz materiałach do projektu Planu Ochrony RPN na lata 2011-2031. Wyniki te są kompilacją wielu publikowanych i niepublikowanych pozycji (publikacji książkowych, artykułów, ekspertyz naukowych), które powstały w oparciu o realizowane na terenie RPN i otuliny prace badawcze – i to na ich podstawie funkcjonuje obecnie cały trzon ochrony przyrody Parku.

Załącznik nr 1A -  Wniosek o zezwolenie na realizację badań naukowych w Roztoczańskim Parku Narodowym

Załącznik nr 2A -  Arkusz ewidencji zajęć dydaktycznych

Opracowanie:
RPN/SB ZMŚP Roztocze
Tekst: Przemysław Stachyra, Zbigniew Maciejewski
Fotografie: Paweł Marczakowski