Trwałe wody powierzchniowe
Budowa geologiczna i układ pionowy obszaru Roztoczańskiego Parku Narodowego wpływają bezpośrednio na liczebność i rozmieszczenie wód powierzchniowych (cieków i zbiorników). Na trwałe zasoby wodne RPN składają się fragmenty wód płynących (jedna rzeka, trzy mniejsze cieki o charakterze strumieni) oraz zbiorniki wód stojących (trzy zbiorniki pochodzenia antropogenicz­nego). Są to: rzeka Wieprz, strumień Świerszcz, strumień Szum, strumień Krupiec, staw „Florianiecki”, „Czarny Staw” i kompleks stawów „Echo”. Stanowi to zaledwie 52,6 ha, tj. 0,6 % ogólnej powierzchni Parku.

Rzeka Wieprz

Jest to główny ciek Parku płynący przez ten teren na długości ok. 5 kilometrów. Dolina rzeki jest dość wąska i płaska, otoczona stromymi wzniesieniami. W obszarze tym Wieprz silnie meandruje, czego efektem są powstałe w minionych okresach liczne starorzecza. W dolinie tej rzeki, ale też i w samym korycie występują naturalne wypływy wód podziemnych. Zasilają one znacząco ekosystem, co jest szczególnie zauważalne w okresach niskich stanów wód. Jednym z najokazalszych i najbardziej wydajnych źródeł jest zdrój pod Stokową Górą, którego średnia wydajność wynosi ok. 150 l/s.

Strumień Świerszcz

Jest to ciek prawie w całości przepływający przez teren Parku odprowadzający wody do Wieprza. Wzdłuż koryta tego strumienia i w korycie znajdują się liczne źródła istotnie zasilające jego wody. Świerszcz w swoim biegu zasila kilka zbiorników. W początkach biegu są to dwa zbiorniki przepływowe: staw Florianiecki i Czarny staw. Z Czarnego Stawu część wód płynie doprowadzalnikiem do stawów Echo. Świerszcz omija ten kompleks z prawej strony by następnie zasilić zbiorniki układu wodno-pałacowego Zwierzyńczyk i Staw Kościelny zlokalizowane poza terenem RPN, w obszarze miasta Zwierzyniec.

Strumień Szum
Jest drugim co do wielkości ciekiem stałym w RPN odprowadzającym wody do zlewni Tanwi. Wypływa z obszaru ochrony ścisłej „Międzyrzeki”, niedaleko źródlisk Świerszcza.
W 1972 roku system wodny strumienia Szum połączono siecią rowów z systemem Świerszcza. Spowodowało to gwałtowne odwodnienie okolicznych obszarów torfowiskowych. Obecnie w obszarze tym zadomowiły się rodziny bobra europejskiego Castor fiber, które skutecznie tamują nadmierne odpływy i przyczyniają się do zwiększenia uwodnienia tego terenu

Stawy Echo

Zbudowane zostały na wylesionych łęgach, w 1929 r., następnie przebudowane w latach 1940-1944, 70-80. Z kolei w latach 2003-05 kompleks stawów Echo poddany był przebudowie polegającej na połączeniu sąsiadujących ze sobą zbiorników w większe akweny. Obecnie kompleks ten zajmuje powierzchnię 42,52 ha i składa się z 4 stawów i 6 zimochowów. Groble stawowe stanowią jednocześnie główną bazą pokarmową dla koników polskich z hodowli rezerwatowej.
Akwen ten jest wykorzystywany gospodarczo do ekstensywnej hodowli ryb. Jednak pomimo znaczącej powierzchni nie stanowi bogatego ekosystemu. Duży wpływ na to ma użytkowanie turystyczno-rekreacyjne jednego ze zbiorników (staw nr 4) i plaży spowodowane stresem w wyniku hałasu wytwarzanego przez turystów w okresie letnim. W obszarze tym stwierdzono gniazdowanie łabędzia niemego Cygnus olor, sieweczki rzecznej Charadrius dubius, czajki Vanellus vanellus, trzciniaka Acrocephalus arundinaceus, perkozka Tachybaptus ruficollis i kurki wodnej Gallinula chloropus. Stawy te spełniają pewną rolę dla gatunków migrujących i zalatujących, choć i w tym przypadku brak schronień ogranicza ich rolę jedynie do godzin wieczornych, nocnych i wczesnorannych w okresach poza sezonem turystycznym.
Z gadów obserwowano tu jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis, jaszczurkę żyworodną Lacerta vivipara padalca Anguis fragilis i zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix. Występuje tutaj 11 gatunków płazów.
Pośród roślinności stawów Echo, podobnie jak we wszystkich ekosystemach wodnych Parku, nielicznie występują gatunki rzadkie, zagrożone czy chronione (np. pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris i drobny Utricularia minor), jednak różnorodność występujących tu nawet pospolitych gatunków i zbiorowisk zasługuje na ochronę, zwłaszcza, że ich bardzo szerokie spektrum ekologiczne – od gatunków wskaźnikowych dla czystych wód eutroficznych przez mezotroficzne po dystroficzne – jest rzadko spotykane.

Staw Florianiecki

Powstał w 1968 roku poprzez spiętrzenie wody w korycie Świerszcza. Ma powierzchnię 0,8 ha i głębokość 1,6 m. Jest zbiornik bardzo ubogi florystycznie i faunistycznie. Powyżej stawu znajduje się rozlewisko wodne stanowiące ważne miejsce przebywania wielu płazów (traszka zwyczajna Triturus vulgaris i grzebieniasta Triturus cristatus, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, ropucha szara Bufo bufo, rzekotka drzewna Hyla. arborea, żaby: moczarowa Rana arvalis, trawna Rana temporaria, jeziorkowa Rana lessonae, wodna Rana esculenta). Na obrzeżach obserwowane są gady (jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara, zaskroniec zwyczajny Natrix natrix). Z ptaków notowano tu żurawie Grus grus, bociany czarne Ciconia nigra, kaczkę krzyżówkę Anas platyrhynchos, brodźca samotnego Tringa ochropus. Z ssaków obserwowano osobniki wydry europejskiej Lutra lutra. W okresie jesiennym jest to miejsce godów jelenia szlachetnego Cervus elaphus.

Czarny Staw

Jest sztucznym śródleśnym zbiornikiem powstałym poprzez wybudowanie jazu w dolinie Świerszcza, w celu zaopatrywania w wodę stawów Echo. Ma on powierzchnię ok. 1,0 ha i głębokość dochodzącą do 1,5 m. Czarny Staw jest ekosystemem bardzo ubogim faunistycznie. Z ryb obserwowano tutaj jedynie ławice okonia. Z uwagi na zimną, głęboką wodę praktycznie pozbawioną roślinności godów nie przechodzą tutaj w ogóle lub bardzo sporadycznie płazy.
Z gadów notowano jedynie zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix, zapewne występuje tutaj także jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara. Z ptaków obserwowano zalatujące tu czaple siwe Ardea cinerea, krzyżowki Anas platyrhynchos, zimorodki Alcedo atthis i gniazdujące pliszki górskie Motacilla cinerea, natomiast ssaki reprezentowane są przez pojawiającą się wydrę europejską Lutra Lutra.

Periodyczne wody powierzchniowe
Na okresowe ekosystemy wodne składa się ponad 220 zbiorników wodnych o łącznej powierzchni ok. 50 ha, kilka cieków z licznymi dopływami oraz ok. 40 sztuk różnego rodzaju źródeł i wysięków.

Zbiorniki okresowe

Zaczątkiem zbiorników wodnych stają się przede wszystkim wody okresowych cieków oraz wody wysiękowe i źródliskowe. Zbiorniki te powstały bowiem najczęściej na trasiepowierzchniowego spływu wody, w obniżeniach gruntu, naturalnych dolinkach, czy zagłębieniach lub u podnóża zboczy. Tylko nieliczne zawdzięczają swoją genezę dzikim zwierzętom. Należą do nich wyrobiska (babrzyska) o śladowej powierzchni stworzone przez dziki oraz znacznych rozmiarów i głębokości rozlewiska stworzone przez bobry (stawy bobrowe). Tylko nieliczne obiekty powstały w wyniku działalności człowieka.

W zasadzie większość zinwentaryzowanych okresowych zbiorników wodnych, w mniejszym lub większym stopniu była wypłycona na skutek gromadzącej się w nich z roku na rok materii organicznej (obumarła roślinność wynurzona, opadłe liście oraz gałęzie). Miąższość tych osadów sięgała nierzadko nawet 0,5 m. Na skutek tych procesów niektóre zbiorniki z czasem uzyskały charakter powierzchniowych rozlewisk i podmokłości lub wypłyciły się tworząc grząskie błota bez otwartego lustra wody. Niektóre z tych obiektów praktycznie zanikły. W latach 2007 i 2009 odtworzono 70 sztuk zbiorników, które obecnie tworzą dość stabilne wody powierzchniowe. W wielu zbiornikach na przestrzeni lat powstała flora nadwodna roślin naczyniowych. W ich obrębie wykształciła się równie bogata fauna wodna.

Cieki okresowe

Zaznaczają się wyraźnie w obszarach pofałdowanych, nieckach i parowach. W tych wyraźnie ukształtowanych, głębokich jarach zlokalizowane są także liczne wysięki wód zasilające wody powierzchniowe tworząc lub uzupełniając wierzchnie rozlewiska. Cieki okresowe charakteryzują się zwykle niewielką aktywnością w skali roku, która ograniczona jest przede wszystkim do okresów wczesnowiosennych (tajanie okrywy śniegowej) oraz zjawisk intensywnych opadów deszczu. Poza tym okresem są to suche lub względnie wilgotne koryta charakteryzujące się miejscowymi lub punktowymi zastoiskami wodnymi i wypływami, bez wyraźnego transportu wodnego. Tylko nieliczne biorące początek ze źródeł aktywne są cały czas, choć i ich charakter zmienia się w zależności od dostaw wody opadowej. Wówczas to ilość przepływającej wody zwiększa się dość szybko, ponieważ dna tych cieków są uwodnione i dość stabilne. We wszystkich ciekach okresowych przepływ, jeżeli już występuje, w zasadzie jest niewielki poza okresem intensywnych opadów deszczu, kiedy ich koryta niosą znaczące ilości wody transportujące materiał organiczny i nieorganiczny. To w wyniku tego transportu często tworzą się lokalne usypiska utworów piaszczystych.

Z czasem warstwy naniesionego piasku przykrywają na niektórych obszarach koryta cieków powodując ich powierzchniowy zanik. Na mniej przepuszczalnym podłożu cieki pojawiają się na powierzchni dając zaczątek swego rodzaju przepływowym oczkom wodnym. Tylko niektóre zbiorniki zawdzięczają swoją genezę zwierzętom. Te zlokalizowane są zarówno w dolinach trwałych i okresowych cieków, a także na wierzchowinach. Wyrobiska stworzone przez dziki (babrzyska) istniejące poza korytami cieków, zasilane są tylko wodami opadowymi. Jedynie te powstałe w dolinach cieków uzupełniane są również na skutek spływu powierzchniowego. Inne zbiorniki, mające charakter dużych rozlewisk, tworzone są przez bobry (stawy bobrowe). Obejmują one dużą powierzchnię i magazynują znaczne ilości wody. Rozlewiska te koncentrują się w dolinie strumienia Szum, w obszarze i w rejonie torfowisk „Międzyrzeki”.

Wody podziemne
Roztoczański Park Narodowy położony jest na obszarze chełmsko-zamojskiego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (nr 407) o charakterze szczelinowym. Najważniejszą rolę w budowie geologicznej i w tworzeniu zasobów wodnych odgrywają tu węglanowe skały górnej kredy, tj. opoki, margle i gezy, w których występuje główny – roztoczański poziom wodonośny. Serię wapiennych skał przykrywa warstwa osadów czwartorzędowych.
Istniejące tutaj źródła związane są głównie z dolinami rzecznymi założonymi na liniach dyslokacji tektonicznych. Są to najczęściej źródła szczelinowo-warstwowe, w miejscu podcięcia kredowego zbocza przez nurt rzeki. Spośród nich najbardziej okazałym i wydajnym naturalnym wypływem wód podziemnych na terenie Parku, jest zdrój pod Stokową Górą.

Źródła i wysięki

Źródło to znajduje się na wysokości 234 m n.p.m. Wody z tego źródła wypływają w miejscu gdzie rzeka Wieprz podcina prawe, strome kredowe zbocze doliny, w dwóch obniżeniach tworzących nisze źródliskowe. Woda w tym miejscu odpływa do Wieprza dwoma strumieniami o szerokości 4 m i 1 m. W dnie pierwszej niszy wyróżnić można 11, a w drugiej 7 wypływów szczelinowych, descensyjnych (spowodowanych siłami ciążenia) i ascensyjnych (spowodowanych wpływem ciśnienia hydrostatycznego). W miejscach wypływu widoczne są szczeliny pionowe przecinające spękania poziome i międzywarstwowe. Warstwę wodonośną tworzą silnie uszczelinione opoki mastrychtu (ostatnie, szóste piętro późnej kredy). Wydajność źródła waha się ok. 150 l/s (od 124-172 l/s). Temperatura wody oscyluje w granicach 9 °C, a roczna amplituda nie przekracza 0,5 °C. Woda jest bezbarwna o dużej przezroczystości, bez wyczuwalnego zapachu o słabo zasadowym odczynie. Woda charakteryzuje się niską zawartością chlorków, siarczanów i azotanów, co świadczy o niewielkim stopniu zanieczyszczenia.

Na terenie Parku istnieje łącznie kilkadziesiąt źródeł o różnym charakterze. Źródła o znacznej intensywności wypływu występują nielicznie w dolinach rzek i strumieni. Licznie za to są źródełka o niewielkim wypływie, zlokalizowane w dolinach okresowych cieków w uroczyskach: Powłucha, Chmielnisko, Kąty Polne i Czerkies, zaś pojedyncze występują w uroczyskach: Grele, Rozstaje, Grochowszczyzna i Bukowa Góra. Wydajność tych źródeł jest bardzo niewielka, względnie mała. Większość ma postać wysięków o niewielkich, czasem wręcz śladowych wypływach.

Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Mirosław Tchórzewski
Mapy: źródło „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013.
Fotografie: 1-9-Mirosław Tchórzewski, 10-Zbigniew Balicki