Świat roślin i grzybów

Rośliny naczyniowe

Flora Roztoczańskiego Parku Narodowego odznacza się dużym bogactwem gatunkowym, o którym decyduje udział licznych elementów geograficznych oraz obecność taksonów typowych zarówno dla fitocenoz leśnych, jak i pozostałych rodzajów ekosystemów. Stwierdzono tutaj występowanie ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, stanowiących blisko połowę ogółu tej grupy tworzących florę Polski. Wśród nich znajduje się 70 gatunków objętych ochroną ścisłą i częściową oraz podobna liczba taksonów uznanych za rzadkie w regionie, a około 20 jest zagrożonych wyginięciem w skali kraju.
Najliczniejszą grupę we florze naczyniowej Parku stanowią rośliny częste i pospolite w skali kraju, natomiast gatunki określane jako bardzo rzadkie i rzadkie, stanowią tylko 5% tej flory. Największy udział mają taksony dość częste oraz pospolite. Z kolei odsetek gatunków uznanych za rzadkie i bardzo rzadkie w skali regionu jest znacznie wyższy – sięga 20%.
O różnorodności flory danego obszaru świadczy między innymi udział gatunków reprezentujących różne formy życiowe. W tej mierze flora Parku jest zdominowana przez jedną grupę gatunków zwanych hemikryptofitami (Ryc. 1). Jest zjawisko typowe dla strefy umiarkowanie chłodnej, w której Park jest położony.

Z kolei zaledwie ośmioprocentowy udział hydrofitów (rośliny wodne) i helofitów (rośliny bagienne) odzwierciedla zarówno niewielki udział ekosystemów wodnych i torfowiskowych w powierzchni Parku, jak i ich znaczne bogactwo gatunkowe, na tle innych typów ekosystemów. Zadziwia natomiast duży udział terofitów - gatunków jednorocznych, charakterystycznych dla siedlisk otwartych, takich jak wydmy, łąki, pola uprawne - w Parku, który w ponad 95% jest pokryty lasami. Należy się spodziewać, że w miarę rozwoju biocenoz leśnych oraz sukcesji wtórnej, ta grupa gatunków będzie malała. Z kolei gatunki drzew i krzewów Parku (kategoria M i N) stanowią w przybliżeniu około 10% jego flory.
Znaczną część flory Parku stanowią rośliny o zasięgach środkowoeuropejskim i eurosyberyjskim. Pierwszy z podelementów reprezentowany jest przez ponad 150 gatunków, spośród których większość spotkać można w różnych zbiorowiskach lasów liściastych. Są to między innymi pospolite drzewa, jak grab zwyczajny Carpinus betulus, klon pospolity Acer platanoides, dąb szypułkowy Quercus robur, a także rośliny runa leśnego – zawilec gajowy Anemone nemorosa, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, czy związany ściśle z buczynami żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera. Gatunkiem o zasięgu eurosyberyjskim jest na przykład jedno z najważniejszych i najpospolitszych naszych drzew – sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Inne rośliny tej grupy, to między innymi konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, czworolist pospolity Paris quadrifolia – rosnące w lasach, a także wiązówka błotna Filipendula ulmaria i turzyca zaostrzona Carex gracilis – występujące powszechnie na łąkach.

Stosunkowo liczna we florze Parku jest grupa gatunków borealnych, pochodzących z obszarów północnych. Obok pospolitych w borach borówek (czernicy Vaccinium myrtillus, brusznicy V. vitis-idaea) i widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum, element ten reprezentuje bardzo rzadka w Parku, płożąca się krzewinka – zimoziół północny Linnaea borealis. Specyficzny, sprzyjający im mikroklimat gatunki borealne znalazły także na torfowiskach, gdzie spotkać można turzycę bagienną Carex limosa, modrzewnicę zwyczajną Andromeda polifolia, bagnicę torfową Scheuchzeria palustris i rosiczkę długolistną Drosera anglica.
Najbardziej charakterystyczną cechą flory RPN jest obecność licznej, reglowej grupy roślin górskich (około 30 gatunków). Pospolite są górskie gatunki drzewiaste, takie jak buk Fagus sylvatica, jodła Abies alba i świerk Picea abies, budujące drzewostany buczyny karpackiej, boru jodłowego i wilgotnego boru świerkowo-dębowego, bądź też spotykane jako domieszka w innych zbiorowiskach leśnych. Równie częste są niektóre górskie rośliny runa – żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, widłak wroniec Huperzia selago i narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata. Jednak większość gatunków tej grupy zaliczanych jest do rzadkich w RPN, występujących na nielicznych lub nawet pojedynczych stanowiskach. Należą do nich między innymi czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, paprotnica sudecka Cystopteris sudetica, paprotnik Brauna Polystichum braunii, tojad dzióbaty Aconitum variegatum i przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium.

Pozostałe elementy geograficzne flory reprezentowane są w Parku przez nieliczne gatunki. Rośliny zaliczane do podelementu pontyjskiego (stepowego) i południowo-syberyjskiego wymagają słonecznych stanowisk i jednocześnie gleby o odczynie zasadowym. Pierwszą z wymienionych grup reprezentują tylko zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, powojnik prosty Clematis recta, dzwonek syberyjski Campanula sibirica oraz szczodrzeniec ruski Chamaecytisus ruthenicus, natomiast drugą - miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis i pluskwica europejska Cimicifuga europaea. Z podobnych powodów rzadko spotykanymi są przedstawiciele elementu śródziemnomorskiego; w Parku mają swoje stanowiska jedynie trzy gatunki – szałwia okręgowa Salvia verticillata, ożanka właściwa Teucrium chamaedrys i ośmiał mniejszy Cerinthe minor. Silne wpływy klimatu kontynentalnego nie sprzyjają natomiast występowaniu gatunków o zasięgu atlantyckim, toteż odpowiednie warunki bytowania (siedliska wilgotne i chłodne) znajdują jedynie związane z biocenozami łąkowymi i torfowiskowymi wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris i rosiczka pośrednia Drosera intermedia.

Mszaki

Z terenu Parku i otuliny znanych jest 239 taksonów mszaków, w tym 237 gatunków, jeden podgatunek i jedna odmiana. Flora mszaków RPN stanowi ok. ¼ naszej rodzimej brioflory, w tym 24% flory wątrobowców, 26% mchów i 25% flory glewików. Ze względu na znaczną lesistość Parku, trzon flory (ponad 60% ) stanowią gatunki typowo leśne, charakterystyczne dla borów jodłowych, świerkowych i sosnowych. Dominują tu taksony związane z dnem lasu oraz butwiejącym drewnem drzew iglastych. Zbiorowiska lasów liściastych (buczyny i grądy) są miejscem występowania stosunkowo zróżnicowanej flory epifitycznej. Mszaki występują też dość obficie w innych fitocenozach leśnych, takich jak łęgi i olsy, wykształcające się wzdłuż cieków wodnych i w miejscach stale podmokłych. Dość interesującą brioflorę można zaobserwować w leśnych i nieleśnych zbiorowiskach z dominacją torfowców (m.in. borach bagiennych oraz na torowiskach przejściowych i wysokich). Stosunkowo niewiele jest gatunków wodnych, naskalnych i ciepłolubnych, co związane jest z brakiem lub niewielką dostępnością odpowiednich dla nich substratów i siedlisk. Nie należy przy tym zapominać, że mszaki jako grupa roślin towarzysząca człowiekowi, także na terenie RPN zasiedla podłoża pochodzenia antropogenicznego, m.in. drogi leśne, nasypy kolejowe, betonowe ogrodzenia, obmurowania dróg i mostów.
W przypadku mszaków, udział elementu górskiego we florze też jest znaczny – taksony górskie stanowią 25 % brioflory Parku. Wśród 59 gatunków górskich występujących w RPN jest 21 wątrobowców oraz 38 mchów. Grupami dominującymi są taksony reglowe i ogólnogórskie. Gatunki te najliczniej występują w zbiorowiskach leśnych o górskim charakterze, tworzonych przede wszystkim przez jodłę, buka i świerka.

Porosty

Bogactwo i zróżnicowanie siedlisk, na których mogą rosnąć porosty sprawiło, że na Roztoczu stwierdzono występowanie 298 gatunków, a na terenach Roztoczańskiego Parku Narodowego na 229. Biota porostów Parku ma charakter wybitnie leśny. Duża różnorodność zbiorowisk leśnych sprawiła, że stwierdzono występowanie aż 182 gatunków epifitycznych.
Skład gatunkowy porostów jest zróżnicowany w zależności od gatunku drzewa, struktury i odczynu kory, oraz od typu zbiorowisk leśnych, w których panują odmienne warunki troficzne, świetlne i wilgotnościowe a także od wieku drzewostanu. Najwięcej gatunków występowało na jodłach – 120, na bukach – 108 i na olchach – 107. Z terenów Parku podano aż 28 gatunków z rodzaju brodaczka a wśród nich brodaczkę najdłuższą U. longissima, bukową U. faginea i rogową U. ceratina. Stwierdzono tu 11 gatunków z rodzaju włostka Bryoria, jeden z nich - włostka jodłowa B. abietina została opisana jako nowy dla nauki na podstawie okazu z Bukowej Góry. Szczególnie należy podkreślić powszechne występowanie granicznika płucnika, oraz szeregu gatunków o mniejszych rozmiarach. Jedne gatunki umiejscawiają się na gładkiej korze grabów, buków i leszczyn, np. literak właściwy Graphis scripta, plamica Arthonia spp., pismaczek Opegrapha spp., otwornice Pertusaria spp., misecznice Lecanora spp., otocznice Pyrenula spp., puchlina ząbkowata Thelothrema lepadinum czy przylepki Melanelia spp. Inne rosną na silnie porowatej korze dębów i brzóz. Tutaj dominują gatunki krzaczkowate - mąkla Evernia spp, brodaczki Usnea i włostki Bryoria oraz listkowate - np. tarczownice Parmelia spp. Jeszcze inne na łuszczącej się korze sosen gdzie przeważa listkowata pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes i drobnołuseczkowaty paznokietnik ostrygowaty Hypocenomyce scalaris, mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea oraz kilka gatunków chrobotków.
Obecne w dużej liczbie wykroty, złomy oraz stojące martwe drzewa są siedliskiem licznej grupy porostów epiksylicznych, w tym wielu bardzo rzadkich gatunków, np. czasznika modrozielonego Icmadophila ericetorum czy trzonecznic Chaenotheca spp.
Znacznie mniejszy udział w biocie porostów Parku mają gatunki naziemne. Występują one głównie na poboczach dróg, piaszczystych polanach oraz w zbiorowiskach borowych. Rosną tu głównie chrobotki Cladonia spp., płucnica islandzka Cetraria Islandia. Poza licznymi gatunkami chrobotków na ziemi często rosną porosty skorupiaste np. ziarniaki Placynthiella spp. i szarek Trapeliopsis spp. oraz listkowate galaretnice Collema spp. i pawężnice Peltigera spp.
W ostatnich latach nie były prowadzone szczegółowe badania lichenobioty, a na podstawie fragmentarycznych obserwacji nie potwierdzono występowania większości brodaczek, włostek oraz rzadszych gatunków tarczownicowatych.

Grzyby

Grzyby to grupa wyjątkowo różnorodna i liczna, ale ciągle bardzo słabo poznana. W Polsce stwierdzono dotychczas ok. 10 tys. gatunków, co czterokrotnie przekracza liczbę rodzimych gatunków roślin. Obszar Roztocza, a zwłaszcza Roztoczańskiego Parku Narodowego, to doskonałe miejsce dla ich rozwoju, o czym świadczy znaczne bogactwo gatunkowe. Na obszarze Roztocza stwierdzono łącznie ponad 1100 gatunków grzybów, z czego zdecydowaną większość – ok. 850 gatunków – odnaleziono na obszarze Parku Narodowego.
W RPN grupa grzybów właściwych liczy ok. 800 gatunków, przy czym największa ich ilość przypada na wielkoowocnikowe podstawczaki (Basidiomycetes, 500 gatunków). Wśród nich najliczniejsze są dwa rzędy – pieczarkowców (Agaricales, 266) oraz porowców, zwanych pospolicie hubami (Poriales, 100), a w dalszej kolejności gołąbkowców (Russulales, 48) i borowikowców (Boletales, 29). Spośród mikroskopijnych grzybów pasożytniczych najliczniejsze są grzyby rdzawnikowe (Pucciniales, 68), powodujące powstawanie charakterystycznego rdzawego zabarwienia liści i łodyg roślin. Mniej liczne są grzyby głowniowe (Ustilaginomycotina, 15. Nieliczną, ale interesującą grupą są płaskoszowce (Exobasidiales, 3), wywołujące powstawanie charakterystycznych biało-czerwonych galasów na liściach borówek Vaccinium spp., często spotykane w lasach borowych.
Liczną i silnie zróżnicowaną grupą są także grzyby workowe (Ascomycota, 250 gatunków). Należą tu obligatoryjne pasożyty roślin (szpetkowe – Taphrinales, mączniakowe – Erysiphales), grzyby saprotroficzne i mykoryzowe (m.in. podziemne, Elaphomycetales) oraz najbogatsza w gatunki grupa tzw. miseczniaków (Discomycetes s.l.) licząca ponad 150 gatunków. Z grzybami workowymi związane są też grzyby anamorficzne (Fungi imperfecti, Deuteromycota, 25 gatunków), będące ich stadiami wegetatywnymi.
Najmniejszą grupę grzybów właściwych tworzą sprzężniaki (Zygomycota, 11), często zwane grzybami pleśniowymi, chociaż na obszarze Roztocza nie były przedmiotem szczegółowych badań.
Podawane z obszaru RPN śluzowce (Myxomycota, ok. 50 gatunków) są organizmami, które posiadają zarówno cechy zwierząt (pełzająca śluźnia), jak też grzybów (sposób rozmnażania). Zalicza się je do zwierzęcego królestwa pierwotniaków (Protozoa), określając mianem grzybopopodobnych Protozoa.
Niewielka grupa grzybów lęgniowych (Oomycota, 15 gatunków), w przeciwieństwie do grzybów właściwych, w ścianach komórkowych posiada celulozę. Organizmy te klasyfikuje się w obrębie roślinnego królestwa Chromista i analogicznie do grupy poprzedniej określa mianem grzybopodobnych Chromista. Wszystkie należą do obligatoryjnych pasożytów roślin.